Gdy wieczory stają się chłodne, a noc pochłania świat coraz wcześniej, w mglistym powietrzu zdają się pojawiać cienie. Jesień, czas tajemniczych szelestów, zasłonionej mgłą księżycowej poświaty i trzeszczących pod stopami liści, od zawsze przyciągała najdziwniejsze postaci ze słowiańskich legend. To właśnie teraz, kiedy dni są krótsze, a natura przygotowuje się na zimowy sen, na skraju wsi i w głębi ciemnych lasów pojawiają się istoty pełne mroku i magii.
Poznajmy dzisiaj te najbardziej upiorne postacie słowiańskiej demonologii, które budziły niepokój i respekt, dodając jeszcze więcej tajemnicy do jesiennych nocy.
Strzygi były jednymi z najbardziej przerażających postaci słowiańskich wierzeń. Opisywano je jako istoty mające dwie dusze – jedną z nich pozostawała po śmierci uwięziona w ciele, nie pozwalając strzydze odejść do zaświatów. Strzygi były niezwykle niebezpieczne, zwłaszcza w jesienne noce, kiedy to ich energia była najsilniejsza. Miały w zwyczaju powracać jako upiory, krążąc po ziemi w poszukiwaniu żywej krwi, którą mogłyby się nasycić.
Strzygi zamieszkiwały odludne miejsca, ruiny, stare groby i cmentarzyska. Nocą, kiedy mgła osiadała na polach, mówiło się, że strzygi ruszają na polowanie. Miały one zdolność przybierania różnych postaci – niektórzy wierzyli, że potrafiły przemienić się w sowę lub nietoperza, by szybciej przemieszczać się w poszukiwaniu ofiary. Słowianie wierzyli, że można się przed strzygami ochronić, nosząc przy sobie czosnek lub zawieszając jarzębinę nad drzwiami, co miało chronić dom przed ich złowieszczą obecnością.
„A niech to Licho!” – mawiali dawni Słowianie, kiedy coś szło nie po ich myśli. Licho było uosobieniem wszystkiego, co przynosiło nieszczęście i złośliwe psoty. Niepozorna postać Licha mogła pojawić się w różnych miejscach, zawsze skryta przed wzrokiem ludzi, a jej celem było wzbudzanie chaosu i wprowadzanie zamieszania. Jesienią, gdy zmęczenie i choroby były częstsze, Licho zdawało się mieć jeszcze większą moc, wpływając na to, co najważniejsze – zdrowie i spokój domowego ogniska.
Licho przybierało postać chudego, niewielkiego stworzenia, czasem o jednej nodze, które mogło skradać się do domu, przewracając garnki, wzbudzając zły sen lub wzmagając domowe kłótnie. Najlepszym sposobem na ochronę przed Lichem było oczyszczanie przestrzeni dymem ziołowym i rozpalanie ogniska, które, według dawnych wierzeń, odstraszało tego niechcianego gościa. Czasem też wieszano nad drzwiami amulety z suszonych roślin, które miały odstraszyć nieszczęścia niesione przez Licho.
Woda jesienią staje się zimna i nieprzyjazna, a każdy staw i rzeka kryją tajemnice. Wierzono, że to właśnie wtedy, kiedy mgły ścielą się nisko nad wodą, duchy jezior i rzek – zwane Utopcami – wyruszają na swoje wyprawy. Utopce, duchy topielców, były istotami, które często wciągały nieostrożnych wędrowców do lodowatej wody, by uwięzić ich tam na wieczność.
Według legend Utopce były duszami tych, którzy zginęli w wodzie i nie dostąpili pochówku na świętej ziemi, przez co nigdy nie zaznały spokoju. W jesienne wieczory można było usłyszeć ich ponure wołanie nad brzegami jezior – wabiły one ludzi swoim echem lub cieniem, by nagle zniknąć w mętnej wodzie. Wierzono, że przed Utopcami można było ochronić się, nosząc przy sobie kawałek żelaza lub srebra, które miały odpychać wodne demony. Wędrowcy unikali brzegów jezior i mokradeł w późne, mglisto-jesienne wieczory, zwłaszcza gdy mgła układała się nienaturalnie nisko.
Jesień to czas zbiorów, ale wraz z nadejściem zimy i zmniejszeniem aktywności na polach, na opustoszałe pola wracały Południce. Choć znane głównie jako letnie duchy, Południce – niekiedy pojawiały się również jesienią, zwłaszcza w mgliste, chłodne poranki. Były to duchy opiekuńcze pól, które, gdy zbiór się zakończył, stawały się coraz bardziej upiorne i nieprzewidywalne.
Wierzono, że Południce zsyłają pomór i zmęczenie, jeśli ktoś nie uszanuje plonów lub świętego spokoju pola po zbiorach. Osobom, które zbyt długo przebywały na polach, szczególnie o zmroku, mogły przysporzyć kłopotów – zmęczenia, bólu głowy lub wręcz zsyłać halucynacje. Aby uniknąć spotkania z Południcami, mieszkańcy wsi palili zioła przy skraju pól, dziękując za zbiory i prosząc duchy o łaskę.
Jesień była również czasem, kiedy do świata żywych wracały dusze tych, którzy nie zaznali pokoju w zaświatach. Niespokojne dusze, nazywane czasem „bezpańskimi”, przemierzały ziemię w poszukiwaniu ukojenia. Były to duchy zmarłych bez należytego pochówku lub tych, których śmierć była nagła i tragiczna. Słowianie wierzyli, że w jesienne noce dusze te krążą po świecie, szukając domu, który mógłby je ugościć choć na chwilę.
Jesienne ogniska, palone na skraju wsi, miały za zadanie chronić przed ich wpływem, ale także dawać im światło i ciepło, by mogły spokojnie przeminąć do zaświatów. Dym i płomień stanowiły formę oczyszczenia przestrzeni, pozwalając duchom przodków na spokojny powrót do Nawii – świata, który był ich wiecznym domem.
Demony jesieni, pełne mroku i niepokoju, wciąż przyciągają wyobraźnię i przenoszą nas do świata, w którym magia, duchy i niezwykłe postaci są na wyciągnięcie ręki. Wraz z nadejściem chłodnych jesiennych dni przypominają o tym, że świat ma swoje tajemnice, a życie i śmierć przenikają się w nieustannym tańcu. Warto więc w te jesienne wieczory zapalić świecę, posłuchać szelestu liści i przypomnieć sobie o tych niepokojących postaciach z przeszłości.
